Stevan Mokranjac, boem i majstor za note

Mokranjac je rođen kao deveto dete 9. januara 1856. godine u Negotinu. Samo je četvoro dece preživelo. Otac je umro u vreme njegova rođenja, a majka udovica teško je školovala decu, tako da je i Mokranjac izgubio mogućnost da vrsno nauči da svira neki instrument, „a poznije godine nisu ni pogodne za počinjanje“, govorio je. Stoga će se opredeliti za teorijsko školovanje koje mu je omogućilo da komponuje pre svega narodne pesme koje je zapisivao, ali i druga dela. Školovan je mogao da preuzme i dirigentsku palicu sa više samopouzdanja. Prvu violinu kupio je od nekog Ciganina, svirao samouko uz malu pomoć druga Svetozara. Bio mu je duboko zahvalan što mu je pomogao rekavši mu kako se povlači gudalo, kako se stavljaju prsti, kako se violina stavlja na rame. Dalje vežba sam… Ali rođeni genije uspeo je da pronađe sebi put uprkos novčanoj oskudici.

Prvi razred završio je u rodnom gradu, a drugi u Beogradu. Veliki grad i Kalemegdan, u čijoj su blizini živeli, radovali su malog Mokranjca. Posebno je sa drugarima voleo da sluša i maršira uz vojnu muziku. Šetao je potom do Negotina, Zaječara, natrag u Negotin da bi se u petom razredu gimnazije preselio u Beograd. Zapisivao je i komponovao pesme, nije ga uznemiravalo što su ga neki profesori muzike obeshrabrili, hvatao se i za samo jednu pohvalu kako bi svesrdno išao dalje.

Napustio je gimnaziju da bi bio uz majku i u Negotinu sa 17 godina radio kao horovođa Pozorišnog pevačkog društva koje je osnovano još 1853.godine. Odlučio je ipak da završi gimnaziju i vraća se u Beograd. Hteo je i da peva u horu, tada prestižnom i značajnom Beogradskom pevačkom društvu (osnovano 1852.godine). Uprkos nedovoljno godina za članstvo, primljen je zbog izvrsnih pevačkih mogućnosti.

Pevao je još od svojih dečačkih dana u crkvi. Zbog umilnog glasa bio je omiljen i dobrodošao u svako društvo. I zanoćili bi slušajući njegovu pesmu. U Beogradskom pevačkom društvu upoznao je i sprijateljio se sa vršnjakom, kompozitorom Kornelijem Stankovićem kao i drugim ljudima od važnosti za muzički i kulturni život tadašnjeg Beograda. Njegov talenat se probija, često zamenjuje horovođu ( sa 19 godina). Nakon gimnazije odlazi u vojsku a potom ponovo u Negotin, ali ne zadugo. Vraća se u Begrad.
Iako iz mode upisuje tehničke studije (uticaj Svetozara Markovića na tadašnju omladinu: umetnost je beskorisna), Mokranjac se zapravo neprekidno bavi muzikom i kako i sam kaže uz muziku je voleo i lepu literaturu. Pevačko društvo, pre svega direktor (slikar) Steva Todorović, izdejstvovali su mu stipendiju te odlazi u Nemačku na školovanje. Jedva da preživljava jer stipendija ne pokriva troškove. Zamolio je pismom za još novca jer „…obećavam da se Društvo nikada neće pokajati ni za najsitniju paricu što je na mene utrošilo.“

Nakon dvogodišnjih studija, traži od tadašnjeg ministra sredstva za dalje školovanje. Iako je tadašnji ministar hteo da mu pomogne davši mu veću stipendiju, Mokranjac se pre kraja morao vratiti čime je izgubio i pravo na stipendiju.
U Beogradu postaje horovođa pevačkog društva „Kornelije“, ubrzo i dirigent Beogradskog pevačkog društva, nastavlja da komponuje ( „Prvo opelo“ za potrebe crkve, Prvu rukovet uspešno izvodi u Narodnom pozorištu sa Beogradskim pevačkim društvom, priprema Drugu rukovet) i radi kao nastavnik muzike u Prvoj beogradskoj gimnaziji a potom u niškoj gimnaziji.
Mokranjac je tada već poznata i cenjena ličnost u beogradskom krugovima, te dobija i stipendiju na nekoliko meseci školovanja u Rimu. Nakon toga završava i studije u Nemačkoj.

Nadalje njegov kompozitorski i horski rad su u neprekidnom bujanju. Nižu se mnoge kompozicije, Rukoveti i dela duhovne muzike, horska gostovanja po Srbiji gde ćemo istaći gostovanje u manastiru Žiči 1898. godine na proslavi 500 godina od Kosovske bitke, sa Šestom rukoveti (pesme o Hajduk-Veljku) predstavlja se u rodnom Negotinu i tada mu je uručena Svetosavska srebrna medalja u prisustvu velikog broja ljudi koji su i iz okoline Negotina došli da čuju Mokranjca – Negotin je tog dana bio okićen kao nikada do tada, lepše i od dočeka priređenih vladaru i drugim javnim ličnostima), gostuje u Kotoru, Cetinju, Sarajevu, Rijeci, Zagrebu, Dubrovniku zarad uveličavanja svečanosti otkrivanja spomenika Ivanu Gunduliću (tu u Dubrovniku, Mokranjac je ugledao oči svog života, oči lepe Marije – Mare), Skoplju, Solunu, Sofiji, Budimpešti, Trstu, Beču, Rusiji, Nemačkoj, Turskoj…
Ovacije, bisevi i hvale muzičkih kritičara ne prestaju. Pevao je njegov hor i Himnu sultanu, tzv. Marš Hamidiju u Carigradu, a kada je sultan po prvi put čuo fascinantno horsko izvođenje himne zatražio je da mu otpevaju i himnu „Bože pravde“.

Njegov dan kao da je trajao duže od 24 sata. Toliko rada, boemskog života i porodičnog života... Spavao je tek nekoliko sati. 1899. godine osniva prvi Gudački kvartet u Srbiji, a i komponovao je za njih. 1. novembra 1899.godine ostvarena je njegova ideja o otvaranju muzičke škole u Beogradu (uz pomoć Stanislava Biničkog i Cvetka Manojlovića). Bila je to Srpska muzička škola koja kasnije nosi njegovo ime (od 1946.godine) i u kojoj je bio upravnik i predavač.

U svojoj radnoj sobi imao je mnoštvo knjiga, dela poznatih klasika muzike Mocarta, Šopena, Hajdna….Tu je Mokranjac zapisivao svoje note ili pisao pedagoška dela poput „Srpskog narodnog pojanja“ tj. „Osmoglasnika“ koji kasnije služi kao udžbenik za crkveno pojanje kao i delo „Opšte pojanje“ (gradska varijanta crkvenog pojanja) i dr.

O njegovom neumornom radu posvedočila je i njegova supruga Marija, bratanica poznatog slikara Uroša Predića. A i njegov muzički opus govori dovoljno. Mokranjac je sve radio iz ljubavi prema muzici i kako i sam kaže nije svoju struku, svoj rad unovčio.

1906. godine postaje dopisni član Srpske kraljevske akademije, a 1911. godine i dopisni član Francuske akademije umetnosti. 1907.godine osnovano je Udruženje srpskih muzičara, a Mokranjac je bio prvi predsednik.

Napisao je 15 Rukoveti, a deseta se smatra vrhunskim dostignućem koje je originalno „simfonijsko delo u pet stavova“, koncizna i snažna – služi kao uzor celokupnoj našoj horskoj muzici. Rukoveti su poput rapsodija, epske priče prepune narodnih motiva.

U Rukovetima srećemo pre svega narodne pesme, ali i pesme naših poznatih pesnika. Osim Rukoveti, Mokranjac je komponovao prigodice kraljevima, „Himnu Vuku Karadžiću, „Čika Pejšinu himnu“…pesmu „Kraj Vardara stajaše“, vinsku pesmu Đure Jakšića „Što ne piješ vina“, pesmu Branka Radičevića „Jadna draga“ i, u Francuskoj hvaljenu, baladu o starcu Lem Edimu (za tekst je koristio stihove J.J.Zmaja) koju su svrstali u red najvažnijih evropskih balada – pisana je za klavir i solo glas, „Prizrene stari“ Alekse Šantića…Primorske napjeve.
Komponovao je Liturgiju Sv. Jovana Zlatoustog sa slavnom „Heruvimskom pesmom“ (ovu liturgiju prihvatila je i ruska crkva), Opelo, Tebe Boga hvalim, Akatist Bogorodici, Veličanije Svetom Savi…

Duhovna pesma „Plač majke božje“ koju crkva nije prihvatila, ali javnost jeste…
Uradio je melografske zapise za pesme koje su pevane u „Koštani“ Bore Stankovića, zapise pesama i igara iz Levča …poznat mu je i originalni duhoviti skerco „Kozar“ (tekst Milovana Glišića)…“Svadbena pesma“ za izlazak mladenaca iz crkve (tekst D. Brzak)…
Poslednja i nedovršena pesma nosi ime „Zimnji dani".

Njegov lik nalazi se na novčanici od 50 dinara.